الکتروتراپی یک روش درمانی است که در آن از تحریک الکتریکی با هدف کاهش علائم درد و ناراحتی از طریق دستکاری عملکرد اعصاب فعال در مکانیزم درد و یا سیستم ایپوئیدی استفاده می‌شود. روش‌های مختلف مورد استفاده برای این درمان با مکانیزم‌های فیزیولوژیک متفاوت افراد ارتباط دارد. به این ترتیب اثربخشی الکتروتراپی با توجه به سطح و نوع درد و ناراحتی بیمار متفاوت است، اما تحقیقات انجام شده در این رابطه نشان می‌دهند هنگامی که از این روش به نحو درست استفاده شود، امکان کاهش چشمگیر درد و ناراحتی بیمار در نتیجه آن وجود دارد. در حوزه کلینیکی، در اکثر مواقع فرض می‌شود تحریک الکتریکی می‌تواند یک درمان مناسب برای تسکین مشکلات و ناراحتی‌های خاص باشد.
الکتروتراپی یک نوع درمان است که در آن از پالس‌های الکتریکی ضعیف برای ترمیم بافت، تحریک عملکرد اندام‌ها و افزایش احساس و قدرت عضله استفاده می‌شود.
الکتروتراپی چگونه انجام می‌شود؟
امروزه انواع مختلفی از روش‌های الکتروتراپی وجود دارد که شامل امواج مافوق صوت، اینترفرانشیال تراپی (interferential therapy)، تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS)، لیزر درمانی و تحریک عضله است. در روش امواج مافوق صوت از امواج صوتی برای تسریع فرآیند درمان استفاده می‌شود، در حالی که در روش اینترفرانشیال و تحریک الکتریکی عصب از روی پوست، درد و ناراحتی بیمار از طریق دستکاری وضعیت اعصابی که مسئولیت ایجاد احساس درد و ناراحتی را بر عهده دارند، تسکین پیدا می‌کند. علاوه بر این گاهی اوقات از لیزر درمانی برای ترمیم بافت آسیب‌دیده استفاده می‌شود. استفاده از لیزر در این شرایط به معنی این است که امکان درمان دقیق و سریع بیمار در این حالت امکان‌پذیر می‌باشد.
مزایای ناشی از الکتروتراپی بسیار گسترده بوده و شامل یک فرآیند بهبود پیشرفته، ارتقای اثربخشی فرآیند چرخش خون در بدن، و بهبود وضعیت عملکرد عضلات است. تاثیرهای ناشی از الکتروتراپی شامل کاهش درد، افزایش قدرت، افزایش دامنه حرکت، افزایش سرعت و نیرومندی انقباض عضله و افزایش مقدار جذب مواد مغذی توسط اندام‌ها است. سایر تاثیرات ناشی از این درمان شامل کاهش التهاب موضعی و آزادسازی اندورفین است که در عمل هورمونی است که عملکرد بی‌حسی موضعی طبیعی را برای بدن بر عهده دارد.
شرایط و انواع دردهایی که الکتروتراپی می‌تواند به رفع آنها کمک کند
امروزه از الکتروتراپی برای بهبود شرایط بیمار در موارد زیر استفاده می‌شود:
- درد قوزک حاد و مزمن و آرتروز مفصل قوزک
- کمر درد حاد و مزمن در ناحیه پایین کمر که با وضعیت اعصاب ستون فقرات و دیسک کمر یا آرتروز ستون فقرات و بیماری خرابی دیسک بین مهره‌ای (DDD) ارتباط داشته باشد.
- گردن درد حاد و مزمن که با آسیب‌دیدگی بافت‌های نرم عضلات، رباط‌ها و دیسک‌های بین مهره‌ای، ورم مفصل و آرتروز ستون فقرات ارتباط دارد.
- درد زانوی حاد، مزمن یا ناراحتی پس از عمل جراحی زانو که با آسیب‌دیدگی عضله، آسیب تاندون، و پارگی رباط یا مشکلات مربوط به آرتروز زانو ارتباط داشته باشد.
- درد حاد و مزمن شانه که با وضعیت عضله، تاندون، رباط یا آرتروز مفصل شانه ارتباط داشته باشد.
- سندرم تونل کارپال که با درد به خاطر وارد شدن فشار به اعصاب در تونل کارپال ارتباط دارد.
- درد و ناراحتی در ناحیه پا که شامل التهاب فاشیای کف پا، تندینوپسی آشیل، تومور عصبی مورتون و نوروپاتی محیطی است.
- عوارض پس از عمل جراحی لامینکتومی که یک نوع عمل جراحی در ناحیه ستون فقرات است.
- فلج اعصاب صورت
- نورالژی عصب سه‌قلو
- درد لگن
- درد و ناراحتی پس از عمل جراحی
- درد سیاتیک
- تاندونیت ماهیچه دو سر
- آرنج تنیس‌باز
- درد مچ دست
- اسپلینت ساق پا
- نوروپاتی دیابتی
- فیبرومیالژیا
- بیماری تخریب مفصل (DJD)
- دیستروفی رفلکسی سمپاتیک (RSD)
- بیماری هرپس زوستر حاد/ نورالژی پس هرپسي
- رماتیسم زانو
دوره درمان مناسب
مطالعات انجام شده نشان می‌دهد در اکثر موارد حداقل به ۲۰ دقیقه زمان برای دستیابی به نتایج مناسب در ارتباط با تحریک الکتریکی عصب از روی پوست نیاز است. به هر حال، در مواردی که از شدت فرکانس پایین‌تر برای درمان استفاده شده یا از آن به همراه طب سوزنی استفاده می‌گردد، ۲۰ دقیقه حداکثر زمان در نظر گرفته شده برای درمان است، زیرا در این شرایط میتوان درمان را در طول روز دوباره بر روی بیمار تکرار کرد. از طرف دیگر، در مواردی که از شدت فرکانس بالاتر یا روش قدیمی برای این کار استفاده شود، قاعده مشخصی در ارتباط با کل زمان مورد نیاز برای درمان وجود ندارد. به این ترتیب برای اکثر افراد مدت زمان بین ۲۰ تا ۶۰ دقیقه می‌تواند کافی بوده و نتایج مناسب به همراه داشته باشد.
الکتروتراپی تا چه میزان بی‌خطر است؟
در هنگام استفاده از این درمان امواج الکتریکی از طریق چند جفت الکترود از پوست عبور کرده و فقط به عمق ۱ تا اینچ در بدن نفوذ می‌کند (سطحی که فیبرهای عصبی در آن قرار دارند). مشخص است که این مقدار کم از جریان الکتریکی نمی‌تواند بیمار را در معرض خطر خاص قرار دهد. به هر حال، با وجودی که الکتروتراپی یکی از ایمن‌ترین روش‌های درمان امروزی است، در برخی موارد نباید از آن برای افراد استفاده شود. این موارد در ادامه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
موارد منع استفاده برای الکتروتراپی
در موارد زیر نباید از تحریک الکتریکی عصب از روی پوست برای افراد استفاده شود:
- در مواردی که فرد در دوره سه ماه اول بارداری قرار داشته باشد (به هر حال در طول دوره‌های سه ماه دوم و سوم بارداری تحت نظارت پزشک میتوان از این درمان استفاده کرد).
- در مواردی که فرد احساس بی‌حسی و گزگز در ناحیه تحت درمان داشته باشد.
- در مواردی که فرد قبلاً به اختلال سیستم لنفاوی دچار شده باشد. در حقیقت تحریک الکتریکی عصب از روی پوست می‌تواند بر عملکرد سیستم لنفاوی تاثیر گذاشته و باعث تجمع مایع در نقاط تحت درمان شود.
علاوه بر این در هنگام استفاده از این درمان باید وضعیت پوست فرد نیز مورد توجه قرار گیرد. به این ترتیب معمولاً به افراد توصیه می‌شود قبل از استفاده از الکتروتراپی در فیزیوتراپی با متخصص طب فیزیکی در ارتباط با موارد زیر ملاقات و مشورت کنند:
- در صورتی که فرد از دستگاه‌های تنظیم کننده ضربان قلب استفاده می‌کند.
- در صورتی که فرد مشکلات قلبی عروقی دارد.
- در صورتی که فرد به سرطان مبتلا بوده یا قبلاً مبتلا به سرطان بوده است.
- در صورتی که فرد اخیراً با کاهش وزن زیاد به صورت غیر منتظره مواجه شده باشد.
- در صورتی که فرد درد و ناراحتی تشخیص داده نشده داشته باشد.
- در صورتی که فرد مبتلا به بیماری صرع باشد.
- در صورتی که فرد سکته مغزی کامل یا ناقص (حمله ایسکمی گذرا) کرده باشد.
گرچه ارائه یک آمار رسمی براحتی مقدور نیست، اما شاید برای بیشتر از 90 درصد از بیماران مراجعه‌کننده به کلینیک‌های فیزیوتراپی از الکتروتراپی استفاده می‌شود، بویژه این که در بسیاری از مواقع الکتروتراپی شروع مناسبی برای فیزیوتراپی است. الکتروتراپی قسمتی بسیار مهم و جزو لاینفک فیزیوتراپی است و حتی در دیدگاه اکثریت مردم، فیزیوتراپی را با تجهیزات آن می‌شناسند. الکتروتراپی به معنی استفاده از عوامل فیزیکی روی بافت‌های بدن با استفاده از تجهیزات الکتریکی و با اهداف درمانی است.
در این روش درمانی از عوامل فیزیکی مانند میدان‌ها و انرژی الکتریکی، مغناطیسی و فراصوتی استفاده می‌شود، البته امروزه دانش و مهارت حرفه‌ای یک فیزیوتراپیست حرف اول را می‌زند و
تجهیزات الکتروتراپی دیگر روش‌های فیزیوتراپی مانند تمرین درمانی نوعی ابزار پیشرفته و تخصصی محسوب می‌شود و مسلما زمانی بهره مناسب و بی خطر از آنها را میتوان برد که دو مورد یاد شده کنار هم استفاده شود. به مفهوم دیگر، ارزیابی مناسب هر بیمار و طراحی یک برنامه فیزیوتراپی مناسب برای آن بیمارباید صورت گیرد و سپس دانش کافی استفاده از این ابزارها وجود داشته باشد.
حوزه‌های فیزیوتراپی در آسیب‌های تخصصی ورزشی، اختلالات کف لگن مانند بی‌اختیاری‌های ادراری و مدفوعی، توانبخشی قلبی ـ ریوی و بیماران دیابتیک همگی نمونه‌هایی بوده که دردهه اخیر بخوبی وارد حیطه فیزیوتراپی شده است. در برنامه فیزیوتراپی از تمام این موارد الکتروتراپی به عنوان کمک به روند درمان استفاده می‌شود.
برای مثال در بیماری که دچار اختلالات ادراری است، میتوان از تحریک الکتریکی عضلات کف لگن برای تقویت این عضلات استفاده کرد و سپس با استفاده از دستگاه‌های خاص، انقباض ارادی در این عضلات را برای بیمار تسهیل کرد. یا در بیماران با دردهای متنوع اسکلتی - عضلانی، کاهش درد و افزایش کارایی اندام مورد نظر را به‌دست آورد.
متاسفانه بتازگی در مواردی که شاید تعداد آنها هم کم نباشد، افراد غیرفیزیوتراپیست به فیزیوتراپی بیماران می‌پردازند. واضح است بسیاری از این افراد که حتی برخی از آنها از حوزه غیر پزشکی نیز هستند، برای بیماران، فیزیوتراپی انجام می‌دهند.
این مساله بویژه در حوزه الکتروتراپی بسیار مشهود است، زیرا هیچ محدودیتی برای فروش دستگاه‌ها و تجهیزات به افراد حتی عامی وجود نداشته و فضای مجازی و استفاده از لوح‌های فشرده و دیگر منابع آموزشی بخوبی در دسترس عموم است. بنابراین واضح است منافع مادی بسیاری را به مساله ترغیب کند، اما چنان که گفته شد موفقیت درمان فیزیوتراپی به دانش و مهارت فیزیوتراپیست بستگی دارد که خوشبختانه با توجه به سطح آموزشی که در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور وجود دارد، این توانایی به حد کفایت در همکاران فیزیوتراپیست دیده می‌شود و با برگزاری این نوع سمینارهای تخصصی بخوبی میتوان این دانش را به روز کرد.
نکته اینجاست که کاربرد نابجای الکتروتراپی می‌تواند آسیب‌رسان باشد و روند بهبود بیمار را دچار وقفه و حتی صدمات بیشتر کند. چنین کاربری اشتباهی از سوی افراد سود جو و غیرمرتبط نه فقط به بیمارصدمه وارد می‌کند، بلکه هویت رشته فیزیوتراپی را نیز در جامعه مخدوش می‌سازد. از این رو اطلاع‌رسانی مناسب و کافی به بیماران از ضروریات اصلی بوده و سطح آگاهی مردم در این مورد باید ارتقا یابد. مردم توجه داشته باشند تمام همکاران فیزیوتراپیست یا عضو انجمن فیزیوتراپی ایران هستند یا کارت سازمان نظام پزشکی دارند، بنابراین درخواست رویت کارت انجمن فیزیوتراپی یا سازمان نظام پزشکی می‌تواند اولین قدم در فرهنگسازی و جلوگیری از آسیب به بیماران و رشته فیزیوتراپی باشد.